Il fallun da Disla

da Lothar Bearth, Disla, Mustér 

Disla sa presentar aunc oz sco in dils sulets loghens lunsch entuorn in vegl fallun. Ei vegn raquintau che biars vitgs en nies contuorn possedevien ed applicavien pli baul in tal. Ils davos onns ei quel da Disla, a caschun dil «Di svizzer dils mulins», vegnius mess en stan, aschia ch el sa vegnir presentaus a visitadras ed a visitaders che han interess. L’Uniun fallun dil liug, fundada eis onns 1990, sesprova cun entginas expectoraziuns da dar investa da quei indrez.

Entras ina instructiva documentaziun da pader dr. Hager (1862-1918) enderschin nus la muntada ch’il semnar, tgirar, raccoltar il glin haveva da quei temps. L’eloboraziun, pia il filar e teisser, da bategls da glin era fetg derasada ella secunda mesadad dil Havel tschentaner en nossa vallada dalla Surselva. Il pader dalla claustra da Mustér ha perscrutau cun engaschi e grond interess tut las lavurs che vegnevan prestadas per obtener products da glin. Detagliadamein ha el descret sias visetas en plirs loghens e quei ch el ha viu leu, nua chei vegneva luvrau cun gronda perseveronza vid il nez dil glin, La cultivaziun da glin era pia da quei temps fetg actuala, e quei medemamein cheu a Disla,

Las malauras dils onns 1834 e da 1868 han devastau plirs baghetgs ed inundau dabia praus che s’udevan als da Disla el funs dalla val, pia el contuorn dil Plaun grond. Consequentamein han plirs habitonts piars lur existenza ed han aschia stuiu encurir in domicil pli segir. Queis ch ein malgrad quellas catastrofas restai anavos han stuiu sedustar per puder saver exister vinavon, La Gasetta Romontscha rapporta aunc 24 onns pli tard da quels eveniments ed agiunta: «Quella glieud disgraziada ha entschiet a semetter sin mistregns ed ils biars han tras lur activitad e spargnusadad acquistau cheutras ludeivla beinstonza, aschia ch enqualin vulan pretender che quella snueivla disgrazia seigi stada per biars ina ventira.» (GR nr. 52/1860). Pli probabel ei quei era stau in motiv che ha animau nos perdavons d’ereger in fallun. Quei ei vegnius mess en funcziun entuorn ils anno 1850.

Ina gliesta dils dis da gudiment dil fallun da 1886 muossa che la cultura da glin vegneva praticada detg intensiv. Ella muossa che bunamein mintga famiglia ni casada possedevi dretgs e nezegiavi tenor in temps reglau e limitau il fallun, Cheu intervegnin nus ils nums dallas famiglias che possedevan dretgs dad applicar il fallun enteifer in meins, e quei cun 1, IV2 2 dis, Il caufallun, che vegneva eligius mintgonn en roda, era responsabels che quels dis vegnevien teni en strictamein. Vegls protocols dils onns 1925-1955 dattan denton a nus perdetga, co il diever dil fallun ei sesminuius el decuors dil temps considerablamein. Ils proprietaris ch eran aunc restai han giu breigia da puder mantener igl indrez dil fallun.

Las mudestas entradas tunschevan strusch per liquidar las pli urgentas reparaturas. Per activar il diever ein ils possessurs secunvegni eis anno 30 d’endrizzar dasperas ina maschina da manizzar earn e far ligiongias. La forza dall’aua dil dutg che metteva en moviment pisun e pellas surveva aschia schizun per metter quella maschina en moviment. Mo era quei indrez ha buca gidau a prolungir il diever dil fallun.

Plirs onns han ins udiu pauc ni nuot dil fallun, mo igl indrez era aunc adina cheu. Entgins vischins da Disla han realisau quei ed han avon paucs onns fundau l’Uniun dil fallun, e quei oravontut per clamar en memoria l’impurtonza dil fallun. L’entrada en l’organisaziun svizra, che tgira e vul mantener las rodas muentadas cun la forza dall’aua che mettevan cheutras en funcziun mulins, falluns e resgias, ha dau in 

impuls da far enconuschent il fallun. Ina broschura da tals indrezs en Svizra, ch ein aunc ozildi en bien stan, vul far enconuschent quei alia populaziun. Perquei vegn il fallun da Disla menziunaus ed illustraus cuortamein en quei cudischet che cumpara mintgamai avon il «Di svizzer dils mulins».

Suenter certas restauraziuns fatgas vegn igl indrez dil fallun da Disla ussa presentaus per quei «Di svizzer dils mulins», e quei a tgi che ha interess, ni medemamein a gruppas che vulan far ina viseta cun annunziar avon enteifer igl onn. Tier quella demonstraziun dil menaschi dil fallun vegn aunc mussau plirs isegls e requisits ch’ins duvrava en connex cul glin, p. ex. la braha, il tschariesch, il pei da glin cun la spada da lenn, la roda da filar cun dasperas il fest cun si ina poppa da glin. Il torchel che surveva per struclar ord las borlas igl ieli ei medemamein exponius. Quel era pli baul deponius en cascharia, nua ch’ei era ina fueina, ed ins scaldava si las borlas da glin ad ina buglia. Silsuenter vegneva quella buglia turclada ed igl ieli culava en in vischi. Quei tut sa dar in’investa, aschia ch’ins sa s’imaginar tgei lavur e tgei perseveronza ch ei duvrava per semnar, raccoltar ed elobarar il glin. 

Denton nus lein buca tradir pli bia surlunder. Vegni e mirei, sche vus veis interess. Ei sepaga segiramein da far ina viseta a Disla mintgamai per il «Di svizzer dils mulins» che ha liug mintg’onn enteifer il meins da matg. Suenter l’investa dat ei caschun da prender in refrestg el liug e star in tec da cumpignia. A bien seveser!

Igl indrez dil fallun da Disla

Il fallun da Disla sesanfla el plaunterren d’ina veglia resgia. Dalla vart dil vest vegn la roda da lenn muentada dallaua dil dutg che serpegia dils praus giu naven da Disla-Su. Il davos tschancun vegn quellaua menada tras canals per dar forza e catsch sufficient per muentar la roda. Pli baul flessegiava avunda aua, oz ston ins menar vitier laua d’in hidrant per obtener avunda forza. Igl arver, prolungius tochen el local dil fallun, procura che gl’entir indrez vegn en moviment. Las clavellas sfundradas en quei arver aulzan in pisun e treis pellas, e quei en successiun. E lu crodan quels mintgamai cun forza e fraccass. Il pisun smacca il ström dil glin e las pellas stroclan las borlas dil semglin. Cu tut ei en moviment succeda quei en in ritmus regulau che continuescha incontin.

Il pisun smardegliava il fasch strom dil glin che vegneva mintgamai tenius suten. Suenter pliras fridas vegneva il ström da glin pli fins e lonzis, aschia ch ei deva mo fils, respectiv filap ordlunder. Quella lavur remplazzava empau la braha ni il sistem dil spatlar. Ei fageva bein empau puorla, era denton segiramein meins stentus d exequir quei cul fallun.

Las pellas survevan per smaccar las borlas ch eran gia vegnidas distaccadas naven dils costs cun trer tras il tschariesch. Quellas borlas vegnevan aunc mischedadas cun aua e scaldadas, aschia ch’ei deva ina buglia. Quella buglia vegneva derscha en la ruosna sut las pellas. Cun agid dil torchel vegneva quei pressegiau, aschia ch’igl ieli culava ora en in vischi mess suten.

Sco nus savein leger ord vegls protocols han ins decidiu eis anno 30 da drizzar vid quei sistem ina maschina da manizzar earn. Quella vegneva medemamein messa en funcziun cun la forza dall aua. Damai ch’igl interess d’applicar il fallun ei adina sereducius pli e pli ei quei menaschi buca pli vegnius applicaus naven da 1955. 

Nossuniun porta il num «Uniun fallun e cascharia Disla/Mustér». Quella ei vegnida fundada sin iniziativa da plirs vischins. Nies intent secloma: Mantener e survigilar il fallun sco era la cascharia. Quels dus locals cun lur indrezs duein star a disposiziun ad indigens e hosps sco objects cultural.