Las dunnauns e mattauns da nos perdavons cultivavan cun bia breigia e perseveronza, mo era cun plascher lur ers da glin ed era las aunc pli pintgas scrottas da coniv.

Il vonn da Disla, oravontut giu Prau-Sut al pei dalla spunda spei Rein, era fetg adattaus per semnar glin. Sco ina veglia fotografia muossa, sesanflavan ers da glin dalla vart encunter sera dalla caplutta, denton eran tals era giu Plaun-Sut. Damaneivel da quels loghens sgurghigliava il dutg, aschia che l’aua saveva vegnir nezegiada e menada en plirs puozs. Queis survevan mintgamai da puzzar las monas da glin. Las lavurs da cultivar ed elaborar il glin eran fetg multifaras.

Puzzar: Quellas monas vegnevan deponidas ell’aua dils puozs e cuvretgas cun aissas cun suren crappa. Per formar tals puozs surveva l’aua dil dutg. In’interessanta flora da paliu enramava savens quels. Ils sfoss eran tochen in meter profunds. Duas brauncas da glin devan ina mona, 10 monas ina scheina. Il ström astgava denton buca smarschir. Perquei stuevan las masseras far constanta controlla. Per Stroms satteis tunschevan 10 dis, ils pli gross duvravan magari tochen treis jamnas temps da lumiar en. Alzar ora quella massa bletscha era ina lavur dad umens. Era tut bein lumiau vegnevan las monas rasadas ora bein en retscha sin ina scarpa dasperas per schar digrar e schigiar. 

Cheusut lein nus presentar las lavurs ch’ins stueva far per elaborar il glin e contonscher steglia ni filap per silsuenter saver filar e cul fil lu saver teisser bategls da glin.

Il semnar glin: Quei succedeva entuorn miez avrel ed astgava buca curdar memia spess ni era buca memia da rar. Ei dependeva dall’aura, quei ch’era ina certa resca. Il tratsch stueva esser fins avon che semnar. La casarina stueva zerclar il dretg mument, pertgei ils schierms vertevan buca ch’ins passi memia bia egl er, ed insumma ils catschs da glin vertevan neginas autras jarvas dasperas.

Trer glin: (trer funiala) Quei era la raccolta da glin. Avon che raccoltar, respectiv trer funiala, stuevan ils cagls esser sees ed il sem bein madirs. Ins scheva che treis rugadas d’uost fetschien bein al glin. Trer il glin succedeva lu el meins d’uost, e quei senza uaffens, perquei ch’ils cagls vegnevan tratgs ora entirs. Il semglin, resp. las borlas vid las paneclas vegneva sburladas cun trer tras il petgen; in’aissa cun ina retscha guotas catschadas el baun. Quellas borlas curdavan en in bläh rasaus ora suten, Suenter vegnevan ellas rimnadas, tgiradas e lu derschas en in vischi. Ils puschels cagls vegnevan cavigliai en muns ni monas.

Stemnar: Quei deva lu bialas stemnas glin che fagevan plascher a mintga massera. Las stemnas glin vevan ussa temps da schigiar. Denton duas tochen treis plievgias ni enqual rugada eran schizun beinvegnidas. Er’ei puspei schetg, vegneva ei fatg cun quei nuorsas da glin. Quellas vegnevan lu magari pusadas encunter in baghetg, ni eventualmein deponidas sin talinas en cadeina. Stegliar: Quei era il rumper, pellitschar e distaccar ils fils dils Stroms, e quei cun stegliar a maun, Quella lavur pretendeva bia perseveronza e vegneva liquidada da pliras stigliunzas.

La braha: Era in baun sin quater combas cun quater aissettas splanadas en distanza da 3cm ed ina medema construcziun cun Scharnier cun 3 aissettas che saccordavan denteren. La braha descriva dr. Hager aschia: «Quater costas senza schanugl; siat costas buca dad ies; in tgau sco in mogn ed in tgiern en la totona,» quei era la braha. Il maun dretg aulza la lievgia, il seniester tegn il puschel da ström glin suten. Cun arver e serrar la lievgia vegn il ström mintgamai smaccaus ad in puschel lonzi e fin. La braha era in isegl che remplazzava il stigliar ed il spatlar a maun. 

Spatlar: Las maseinas vegnevan smenadas giu sin zatgei dir (crap ni lenn), ni vegnevan pitgadas cun ina spada da lenn sur in’aissa verticala ch’era fermada verticalmein vid in’aissa cuorta. Forsa vegneva il ström era pitgaus cun in marti da lenn ni cun in flugi en iral. Tut quei process dueva efFectuar ch’il ström vegni pli loms e lonzis e detti aschia teglia e filap ed ordlunder las poppas da glin formadas.

Il tschariesch: Ils puschels vegnevan tratgs tras il tschariesch. Quei ei in’aissa cun guotas agradora, in cun guotas pli da lartg e lauter pli da stretg. Dr. Hager dat suandonta definiziun:» Siarps alvas van tras in uaul da lenn dir e laian vid ils pegns la pelegna. Risposta: Il glin vegn tratgs tras il tschariesch. Cheu vegnevan ils fils barhai tscharschai da fin, Ils schliats fils vegnevan allontanai dils bials fils. Culs schliats fils ch’ins numnava stuppa fagev’ins il bia sacs da stuppa. Ils fils tscharschai fin devan las poppas che vegnevan fermadas sin la rucca che steva agradsi sper la roda da filar. In bien ton da quellas stentusas lavurs numnadas savev’ins era liquidar el fallun.

Il fallun: Igl indrez remplazzava il spatlar a maun, q.v.d. fullava il ström a teglia ni filap. La roda-mulin muentada tras l’aua alzava e sbassava il pistun che smaccava aschia il ström dil glin.

In’autra missiun dil fallun consisteva enten smaccar las borlas dil semglin per obtener ieli. Treis pistuns e sut quels ina ruosna cun mintgamai in vischiet struclavan ora il sue, respectiv igl ieli. Ils maletgs agiuntai rnuossan igl indrez per quei process da lavur.

Ieli da glin cun agid dil fallun: Las borlas cheran vid las paneclas (spigias) eran gia vegnidas sburladas suenter la raccolta cun trer l’emprema ga tras quei petgen dil tschariesch. Schubergiadas dalla paglia vegneva quei sem scaldaus avon che las borlas vegnevan lu derschidas eis vischalets e smaccadas sut las pellas el fallun. Suenter vegneva tut turschau cun aua ad ina pasta.

Quella pasta da glin vegneva scaldada e turschada tier ina buglia. Cun in grev ton chel struclav’ins ora igl ieli. Il trester che steva anavos vegneva druvaus sco pavel per pors. Igl ieli savev’ins duvrar da cuschinar ni sco medischina.

Il tractament dil ström da glin ei menziunaus avon. Quellas diversas lavurs midan il ström ch’el vegn lonzis e fins sco stuppa e filap. Sin la rucca che stat sper la roda da filar vegn montau quei e siluenter filau. La filunza fila ed il fil cursescha entuorn la roda e sezuglia sils speuls e lu sil scav da maseinas, numnaus la pitguira.

La davosa

cultivaziun da glin a Disla

Quei ei succediu cuort avon la mesadad dil 20avel tschentaner, pia entuorn ils 1950. Quella cultivaziun cugl entir process da lavur pretendeva dabia stenta e breigia. Il maletg muossa la Catrina Riedi, maridada Degonda, cun siu bab Casper vid diversas lavurs cul glin. Eis ein stai ils davos habf tonts da Disla ch’ein sedai giu cun glin. Cun perseveronza absolvevan eis quella lavur, e quei senza spetgar gronds gudogns e profits. Eis eran denton satisfatgs dad haver fatg tut sez: Semnar, trer glin, elaborar quei e finalmein filar e teisser. Lur devisa: «Sez  filau e sez tessiu dat in meglier vestgiu», severificava a quella moda. Il medem patratg animava las dunnas e giuvnas da pli baul da far tut pusseivel per survegnir bategls tessi sez. Secapescha stueva la situaziun geografica e climatica primarmein esser adattada per saver semnar e cultivar glin. Buca mo bategls savevan ins far ord glin, mobein ord las borlas vid las paneclas dils cagls da glin vegneva ei gudignau in bien ieli da cuschinar ni che surveva per medischina. Las pellas el fallun ed il grev torchel mobil smaccavan il semglin, aschia ch’igl ieli culava ordlunder.